Kunstenaar Gunther Demnig in Oss
Stolpersteine heten ze in het Duits, struikelstenen in het Nederlands. Ook wel aangeduid als ‘stenen des aanstoots’, bedoeld om ons in figuurlijke zin te laten struikelen. Met ons hoofd en met ons hart. Het zijn kleine stenen van 10 x 10 centimeter met aan de bovenzijde een messing plaatje waarop de gegevens staan gegraveerd van een persoon die in de Tweede Wereldoorlog is weggevoerd, gedeporteerd en vermoord. De steentjes worden geplaatst in het trottoir vóór het huis van waaruit joodse bewoners zijn weggevoerd. Een wandeling door de Boterweg wordt ineens een wandeling door de geschiedenis.
Kunstenaar Gunther Demnig, geboren in 1947 in Berlijn als kind van nazi-ouders, heeft veel politiek bewogen kunst gemaakt. Het idee voor de Stolpersteine ontstond toen hij in zijn woonplaats met een witte lijn de weg markeerde die duizend Roma en Sinti liepen naar het station, hun deportatie tegemoet. Een oude vrouw sprak hem er op aan, ze had veel lof voor het initiatief, maar ontkende dat er ooit zigeuners in haar buurt gewoond hadden. Kennelijk maakten deze mensen vanzelfsprekend deel uit van haar buurt. Toch werden zij later gedeporteerd zonder noemenswaardige tegenstand van hun buren. Gunter dacht na welk antwoord hij hier op kon geven en bedacht het Stolpersteine-project om de buurtgeschiedenis weer zichtbaar te maken. Voor hem een vorm van boetedoening en tegelijk een manier om zijn schaamte te compenseren. Bij het plaatsen van iedere afzonderlijke steen gaat hij letterlijk, als eerbetoon, door de knieën. Ook een willekeurige voorbijganger moet buigen wil hij de tekst kunnen lezen.
Met de Struikelstenen krijgen alle slachtoffers een eigen monument. De meesten hebben immers geen graf en krijgen op deze manier een naam die hen in herinnering houdt. ‘Een mens is pas vergeten als zijn of haar naam vergeten is’, is het motto van Gunter Demnig.
Naast een teken uit het verleden zijn de steentjes ook een signaal voor de toekomst. Ook daarin ligt voor de kunstenaar een drijfveer om door te gaan met zijn project. Nog steeds worden sommige groepen in de samenleving tot zondebok gemaakt en worden vluchtelingen niet binnen gelaten. Struikelstenen maken de voorbij niet alleen voelbaar, ze tonen ook het gevaar van sociale uitsluiting en intolerantie. In scholenprojecten wordt deze kant van het project benadrukt.
Het project Stolpersteine loopt sinds 1994. Tot november 2013 zijn er al 44.000 struikelstenen geplaatst in Duitsland, Polen, Oostenrijk, Tsjechië en Hongarije. In Nederland werd de eerste struikelsteen gelegd op 29 november 2007 in Borne (Ov.). In Eindhoven, Tilburg en Oss liggen struikelstenen. In Den Bosch zijn er onlangs twee geplaatst voor de synagoge, het huidige muziekcentrum De Toonzaal.
Klik hier voor een film over het leggen van een struikelsteen in Tilburg.